Μια οικολογική κοινωνία μέσω του σοσιαλισμού

JOHN BELLAMY FOSTER
(καθηγητής κοινωνιολογίας στο Πανεπιστήμιο του Ορεγκον, πρόεδρος του Monthly Review Foundation καθηγητής κοινωνιολογίας στο Πανεπιστήμιο του Ορεγκον, πρόεδρος του Monthly Foundation και επικεφαλής του περιοδικού «Monthly Review» )


Μια οικολογική κοινωνία μέσω του σοσιαλισμού


ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ στον ΧΡΟΝΗ ΠΟΛΥΧΡΟΝΙΟΥ

Υπάρχουν λίγα πολιτικά περιοδικά στον κόσμο με την ιστορία και το κύρος της «Μηνιαίας Επιθεώρησης» («Monthly Review»), που ίδρυσε το 1949 ο μεγάλος αμερικανός μαρξιστής οικονομολόγος του Χάρβαρντ Paul Sweezy, και το οποίο υπηρέτησε έως το θάνατό του το 2004.

Ο John Bellamy Foster (φωτ. από ταξίδι του στην Αφρική) μιλάει για τα σημερινά αδιέξοδα.
Το κύριο άρθρο στο πρώτο τεύχος του περιοδικού ήταν αυτό του Αλμπερτ Αϊνστάιν «Γιατί σοσιαλισμός;», ενώ στην πορεία του φιλοξένησε κείμενα προσωπικοτήτων όπως ο Ζαν Πολ Σαρτρ, ο Νόαμ Τσόμσκι, ο Τσε Γκεβάρα και πολλοί άλλοι.

Σήμερα επικεφαλής της έκδοσης είναι ο John Bellamy Foster, καθηγητής κοινωνιολογίας στο Πανεπιστήμιο του Ορεγκον, οι μελέτες του οποίου ασχολούνται με την πολιτική οικονομία, τον μαρξισμό και το περιβάλλον. Παράλληλα είναι και πρόεδρος του Monthly Review Foundation. Το κείμενο που ακολουθεί, αποτελεί μέρος της τελευταίας του συνέντευξης που ολοκληρώθηκε στο τέλος της πρώτης εβδομάδας του Φεβρουαρίου 2009.

* Υστερα από είκοσι πέντε χρόνια ο «υπαρκτός νεοφιλελευθερισμός» δείχνει να είναι στα πρόθυρα της κατάρρευσης. Πού τοποθετείτε εσείς την τρέχουσα κρίση του καπιταλισμού;

* Ο νεοφιλελευθερισμός έχει σαφώς καταρρεύσει. Αλλά, όπως υποστηρίζουμε με τον Fred Magdoff στο βιβλίο μας που μόλις δημοσιεύτηκε από τον εκδοτικό οίκο του «Monthly Review» με τίτλο «The Great Financial Crisis: Causes and Consequences», είναι καλύτερα να αντιμετωπίζουμε τον νεοφιλελευθερισμό μόνον ως την ιδεολογία του συστήματος εμβάθυνσης της στασιμότητας και του χρηματιστικού κεφαλαίου των τελευταίων τριών δεκαετιών. Επομένως, η πραγματική απάντηση στην ερώτησή σας βρίσκεται περισσότερο στο επίπεδο αλλαγών στη συσσώρευση του κεφαλαίου σ' αυτό το διάστημα και την οποία έχουμε ονομάσει «μονοπωλιακό-χρηματιστικό κεφάλαιο».

Στην ορθόδοξη οικονομική σκέψη, η ραγδαία ανάπτυξη υποτίθεται πως είναι μια φυσική τάση του συστήματος, ώστε εάν υπάρξει μια επιβράδυνσή της, αυτό να οφείλεται σε κάποια εξωτερική παρέμβαση στη διαδικασία συσσώρευσης του κεφαλαίου από το κράτος και τους εργαζομένους, οι οποίοι ωθούν προς τα πάνω το κόστος και εμποδίζουν τη συσσώρευση. Εντούτοις, υπάρχει μια άλλη άποψη, καινοτόμα στη μαρξιστική παράδοση, αυτή κυρίως του Harry Magdoff και του Paul Sweezy, που αναπτύχθηκε από τις δεκαετίες του '70 έως το '90 και που λέει ότι η κανονική τάση της μονοπωλιακής καπιταλιστικής οικονομίας είναι η στασιμότητα. Δηλαδή, αυτό που ο Κέινς αποκάλεσε «ισορροπία υποαπασχόλησης» (αντί πλήρους απασχόλησης), και η οποία χαρακτηρίζεται από βραδυκίνητη ανάπτυξη και υψηλή ανεργία. Ο λόγος γι' αυτή την κατάσταση μπορεί να εντοπιστεί στο υψηλό ποσοστό εκμετάλλευσης και ανισότητας. Δεδομένης της ανισότητας αλλά και λόγω άλλων στρεβλώσεων στην οικονομία, το κεφάλαιο είναι ανίκανο να βρει ικανοποιητικές εξόδους επένδυσης για να πετύχει τα ζητούμενα ποσοστά κέρδους. Ετσι, καθίσταται ανίκανο να απορροφήσει το τεράστιο οικονομικό πλεόνασμα που έχει στη διάθεσή του. Το αποτέλεσμα είναι να εμφανίζεται, τότε, τάση μείωσης του ρυθμού ανάπτυξης στις ανεπτυγμένες καπιταλιστικές οικονομίες.

Κατά τη διάρκεια αυτού που αποκαλείται νεοφιλελεύθερη εποχή (η οποία διαδέχθηκε τη «χρυσή εποχή» της δεκαετίας του '60), ο μοναδικός μοχλός ανάπτυξης ήταν μια διαδικασία από χρηματοπιστωτικές φούσκες που γίνονταν όλο και μεγαλύτερες. Αυτό δημιούργησε ένα κύμα κερδοσκοπίας που, από άποψη έκτασης και διάρκειας, δεν έχει προηγούμενο.

Πριν από μερικά χρόνια ο Fred Magdoff και εγώ υποστηρίξαμε ότι αυτή η διαδικασία θα προσέκρουε, τελικά, στα όριά της. Βρισκόμαστε, λοιπόν, τώρα ενώπιον μιας βαθιάς ύφεσης, την πρώτη από το 1930, και όταν επιστρέψει η ανάκαμψη, σε μερικά χρόνια από τώρα, η προσδοκία είναι ότι θα έχουμε αυτό που αποκαλείται «ανάκαμψη στο σχήμα L» με βραδύνουσα ανάπτυξη και με όλα τα προβλήματα της στασιμότητας να επικρατούν για το προβλέψιμο μέλλον.

* Αλήθεια, πώς θα συγκρίνατε την παρούσα κρίση με αυτήν της δεκαετίας του '30;

* Νομίζω πως είμαστε μπροστά σε μια άλλη ύφεση. Αλλωστε και το ΔΝΤ έχει μόλις ανακοινώσει ότι οι «ανεπτυγμένες οικονομίες είναι ήδη σε ύφεση». Η πτώση στην Ιαπωνία είναι τρομακτική, με τις εξαγωγές της να πέφτουν κατά ένα τρίτο τον Δεκέμβριο και τη βιομηχανική της παραγωγή να εμφανίζει τη χειρότερη απόδοση που έχει ποτέ καταγραφεί. Οι Ηνωμένες Πολιτείες χάνουν 500.000 θέσεις εργασίας μηνιαίως.

Από πολλές απόψεις, αυτή είναι μια πρωτοφανής κατάσταση, και το ερώτημα είναι αν η σημερινή κρίση θα οδηγήσει σε δεδομένα χειρότερα κι από αυτά της Μεγάλης Υφεσης. Κανένας δεν ξέρει την απάντηση. Ομως το γεγονός και μόνο ότι το ζήτημα τίθεται πλέον κατ' αυτόν τον τρόπο, είναι σημαντικό. Η μόνη καθαρή πρόβλεψη είναι πως, όταν ολοκληρωθεί η διαδικασία της κρίσης του κεφαλαίου, η ανάκαμψη της οικονομίας δεν θα είναι ολοκληρωμένη.

* Θεωρείτε ότι οι πολιτικές του κεϊνσιανισμού μπορούν να λειτουργήσουν δίχως αναδόμηση των θεμελιωδών πτυχών της λειτουργίας του καπιταλισμού;

* Τα οικονομικά του κεϊνσιανισμού δεν είχαν καμία πραγματική επίδραση στην κυβέρνηση του New Deal στις ΗΠΑ έως το Νοέμβριο του 1938. Τότε δημοσιεύθηκε το βιβλίο «Ενα οικονομικό πρόγραμμα για την αμερικανική δημοκρατία» που συνέγραψε ο Paul Sweezy μαζί με άλλους νεαρούς οικονομολόγους του Χάρβαρντ και του Ταφτς. Το Οικονομικό Πρόγραμμα υιοθετήθηκε γρήγορα από την κυβέρνηση για να νομιμοποιήσει τα μέτρα που είχαν ληφθεί για την αντιμετώπιση της ύφεσης του 1937. Ο κεϊνσιανισμός λοιπόν, από μόνος του προκάλεσε αλλαγές κατά τη διάρκεια της περιόδου ύφεσης. Επιπλέον, το πακέτο οικονομικής ενίσχυσης εκείνη την εποχή ήταν πολύ μικρό για να έχει επιρροή στο επίπεδο δραστηριότητας. Η οικονομία των ΗΠΑ δεν βγήκε ποτέ από τη Μεγάλη Υφεση. Απλώς, συγχωνεύτηκε στο Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, ο οποίος ανέβασε κατακόρυφα την παραγωγή όταν άρχισαν να τρέχουν οι πολεμικές παραγγελίες.

Τώρα είμαστε μάρτυρες ενός τεράστιου πακέτου ενίσχυσης στα πρότυπα του κεϊνσιανισμού. Αλλά είναι εξαιρετικά απίθανο να ανακόψει την κρίση. Δεν νομίζω ότι είναι η παγκόσμια οικονομική αλληλεξάρτηση που περιορίζει την αποτελεσματικότητα αυτών των μέτρων. Εξάλλου, ολόκληρος ο καπιταλιστικός κόσμος προσπαθεί να σταθεροποιήσει την οικονομία. Το πρόβλημα είναι ο ίδιος ο κεϊνσιανισμός! Στην καλύτερη των περιπτώσεων άλλωστε, αυτό που γίνεται σήμερα κατανοητό ως κεϊνσιανισμός είναι αυτό που η Τζόαν Ρόμπινσον, η νεαρά συνάδελφος του Κέινς, αποκάλεσε «μπασταρδεμένος κεϊνσιανισμός». Ο ίδιος ο Κέινς περιορίστηκε σε μια «ειδική περίπτωση», αυτή γύρω από τα «οικονομικά της ύφεσης». Και είναι σημαντικό να κατανοήσουμε ότι ακόμα και επιφανείς προσωπικότητες από το χώρο του λεγόμενου κεϊνσιανισμού, όπως ο Πολ Κρούγκμαν, ισχυρίζονται ότι ο Κέινς έσφαλε στις πιο σημαντικές εκτιμήσεις του. Δηλαδή, στο ότι η καπιταλιστική οικονομία είχε ορισμένα «εξέχοντα ελαττώματα» που σχετίζονταν με τις τάσεις προς την υψηλή ανεργία, την ανισότητα, τη στασιμότητα και τη χρηματοπιστωτική υπερεπάρκεια. Με αυτή την έννοια, δεν είναι κεϊνσιανικοί, ή τουλάχιστον όχι ακόμη. Ο αυθεντικός κεϊνσιανισμός θα έδειχνε την ανάγκη για δομική αλλαγή -αν και ο ίδιος ο Κέινς νοιαζόταν κυρίως για τη διατήρηση του συστήματος.

Στην παρούσα φάση βρισκόμαστε σε μια κατάσταση που ο Schumpeter κάποτε ονόμασε «ο καπιταλισμός σε δεξαμενή οξυγόνου». Ηταν ο όρος του για τον καπιταλισμό με εντατικό κρατικό παρεμβατισμό ως αποτέλεσμα της κρίσης. Η ερώτηση είναι αν θέλουμε να διατηρήσουμε το σύστημα ως έχει ή να τραβήξουμε το «βύσμα». Νομίζω ότι χρειάζεται να δούμε τις βαθύτερες κριτικές προσεγγίσεις του Μαρξ για τον καπιταλισμό. Μόνο εκεί συναντάμε μια γενική θεωρία της κρίσης. Αυτό που χρειαζόμαστε είναι ένα τελείως διαφορετικό είδος οικονομίας και κοινωνίας, έναν σοσιαλισμό για τον 21ο αιώνα.

* Εχετε γράψει εκτενώς για την οικολογική αντίφαση που είναι ενσωματωμένη στις καπιταλιστικές οικονομικές σχέσεις, αλλά μερικοί θα αντιτείνουν ότι το σύστημα του υπαρκτού σοσιαλισμού αποδείχτηκε πιο καταστροφικό για το περιβάλλον.

* Δεν μπορεί να αρνηθεί κανείς ότι το σοβιετικό σύστημα (ο «υπαρκτός σοσιαλισμός») ήταν τρομερά καταστροφικό για το περιβάλλον, σε επίπεδο που το περιέγραψα ως «οικοκτονία» στο βιβλίο μου «Ο ευάλωτος πλανήτης». Ενας τρόπος να δούμε πληρέστερα το περίπλοκο πρόβλημα του καπιταλισμού, του σοσιαλισμού και του περιβάλλοντος είναι να αναγνωρίσουμε ότι η θετικιστική αντίληψη για την «πρόοδο» είναι ριζωμένη στη δέσμευση του καπιταλισμού για ατέρμονη συσσώρευση και συνεπώς ατέρμονη επέκταση ως το μοναδικό στόχο της οικονομικής κοινωνίας. Αυτή η αντίληψη «μόλυνε» και τα σοσιαλιστικά κινήματα της Δεύτερης και Τρίτης Διεθνούς, που έπεσαν θύματα των ίδιων λανθασμένων απόψεων για την παραγωγή. Στην εκμεταλλευτική κοινωνία που τελικά αναδύθηκε στη Σοβιετική Ενωση, η παραγωγή για την παραγωγή έγινε ο λόγος ύπαρξης του συστήματος, με τρόπο που μιμούνταν την καπιταλιστική νεωτερικότητα.

Αυτή η τάση ήταν πλήρως ασυνεπής με τον μαρξισμό. Ο Μαρξ ήταν στην ουσία ο πρώτος στοχαστής που έδωσε έμφαση στη μεταβολική σχέση της ανθρωπότητας με τη φύση μέσω της εργασίας ως μια «παντοτινή κατάσταση» της ανθρώπινης ύπαρξης. Ο Σοσιαλισμός με οποιοδήποτε αυθεντικό νόημα είναι ένα σύστημα που στοχεύει κυρίως στην αντιμετώπιση της ισότητας και των γενικών κοινωνικών αναγκών -μέσω σχεδιασμού από κοινού, από τους συνεταιρισμένους παραγωγούς. Είναι, λοιπόν, αναγκαίο να δημιουργήσουμε κάτι καινούριο κάτω από τον ήλιο. Εναν σοσιαλισμό για μια οικολογική κοινωνία. Οτιδήποτε άλλο θα οδηγήσει στην πτώση του πολιτισμού και στην καταστροφή των οικοσυστημάτων του πλανήτη.

Σήμερα έχουμε χειροπιαστές ενδείξεις ανανέωσης του σοσιαλισμου στη Λατινική Αμερική. Την ίδια στιγμή ο καπιταλισμός έχει γίνει μια οικονομική, οικολογική και ιμπεριαλιστική καταστροφή που απειλεί όχι μόνο την ευημερία των ανθρώπων παγκοσμίως αλλά και την επιβίωσή τους.

Αυτό που έχει αλλάξει, και το οποίο είναι πολύ ανησυχητικό, είναι ότι είναι πολύ πιο δύσκολο να μιλάμε για «τη μεγάλη πορεία της ιστορίας προς μια πιο ανθρώπινη κοινωνική τάξη» γιατί ο χρόνος τελειώνει. Πρέπει να ανανεώσουμε τον σοσιαλισμό τώρα, σε παγκόσμια κλίμακα, και με τους ευρύτερους τρόπους που είναι συνεπείς με μια αειφόρο κοινωνία - εάν θέλουμε η ανθρωπότητα να επιβιώσει.

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ - 15/02/2009

Copyright © 2008 Χ. Κ. Τεγόπουλος Εκδόσεις Α.Ε.